Op deze pagina kunt u de Statenvertaling raadplegen in de editie van 1637 en/of 1657. De edities 1637, 1657 en de GBS-editie kunnen naar keuze parallel worden weergegeven. (Bij parallelweergave worden bij een vers eerst de kanttekeningen met verwijsteksten getoond, daarna de verklarende kanttekeningen.)
| 1 D’Apostel gesproken hebbende van de verwerpinge der Ioden, ende van de beroepinge der Heydenen, leert voorder dat dese verwerpinge niet algemeyn en is over alle de Ioden, het welck hy bewijst met sijn eygen exempel. 2 als oock uyt de onveranderlijckheyt der verkiesinge Godts: ende met het exempel der tijden van Elias. 5 Doch dat de gene die uyt haer behouden worden, niet uyt hare wercken, maer uyt genade behouden worden. 7 ende dat de andere door hare hardneckigheyt verloren gaen. 8 ’t welck hy uyt de Schrifture bewijst. 11 Daer na vermaent hy de Heydenen, datse haer niet en moeten verheffen tegen de Ioden, alsoo hare verwerpinge een occasie is geweest van der Heydenen beroepinge, door welcke de Ioden oock sullen op-geweckt worden om nae haer exempel mede te gelooven: dewijle sy tot het verbondt behoren, 17 ende de Heydenen, eerse beroepen wierden, daer van vremt waren: maer uyt enckele genade zijn beroepen. 19 derhalven dat de Heydenen wel moeten toesien, dat sy oock om hare ongehoorsaemheyt niet verworpen en worden, 25 Ten selven eynde openbaert hy eene verborgentheyt, dat na der Heydenen bekeeringe, de Ioden oock sullen bekeert worden. 26 het welck hy bevestight uyt de Schrifture. 28 ende om dat Godt haer om der Vaderen wille noch lief heeft. 30 So dat de selve Godt die de Heydenen genade gedaen heeft, ’t selve oock aen de Ioden sal willen doen. 33 Eyndelijck besluyt hy met eene verwonderinge over de groote wijsheydt Godts in ’t bestieren van der menschen saligheyt. 36 Welcker begin, voortganck, ende eynde hem alleeen toe-geschreven wort. |
| |
| 1 1 ICk segge dan, a Heeft Godt 2 sijn volck 3 verstooten? Dat zy verre: b want ick ben oock 4 een Israëlijt, 5 uyt den zade Abrahams, van de stamme 6 Benjamin. |
| 1 D. het gene ick te voren geseght hebbe van de verwerpinge der Ioden, daermede en wil ick niet seggen, dat Godt alle de Ioden soude hebben verstooten: gelijck yemant soude mogen daer uyt besluyten. |
| a Ierem. 31.37. |
| 2 D. de Ioden, die hy tot sijn volck hadde bysonderlick verkoren. |
| 3 Gr. af-gestooten, Namel. van die weerdigheydt daerse ingestelt waren, soo datse de beloofde segeninge in Christo niet meer en souden deelachtigh zijn. |
| b 2.Corinth. 11.22. Philip. 3.5. |
| 4 D. een Iode, van afkomste, ende nochtans van Godt niet verstooten. |
| 5 Namel. nae den vleesche: ende oock nae de genade des verbondts, ’t welck Godt met Abraham ende sijn zaedt gemaeckt heeft, Genes. 17.1. |
| 6 N. des soons Iacobs, uyt Rachel, een van de aensienlickste stammen Israels, uyt welcke oock de Coninck Saul gesproten is geweest. 1.Sam. 9.1. ende de Coninginne Hester. Hest. 2.5. |
| |
| 2 Godt en heeft 7 sijn volck niet 8 verstooten, ’twelck hy te voren 9 gekent heeft. Of 10 en weet ghy niet wat de Schrift seght 11 van Elia? Hoe hy Godt 12 aenspreeckt 13 tegen Israël, seggende, |
| 7 N. dat waerlick sijn volck was, niet nae den vleesche alleen, maer oock na de belofte. |
| 8 Siet vers 1. |
| 9 D. voor de sijne erkent ende verkoren heeft. Matth. 7.23. Ioan. 10.14. Rom. 8.29. 2.Tim. 2.19. 1.Pet. 1. vers 2, 20. |
| 10 D. ick meyne dat ghy wel weet. |
| 11 Gr. in Elia, D. in de historie van Elia, die beschreven wordt 1.Reg. 17. ende in de volgende capp. |
| 12 Gr. bejegent, ontmoet, N. met woorden. |
| 13 Dit kan gevoegt worden ofte met het woordt aenspreeckt, ofte met het woordt seggende, Namel. klagende over den afval der Israeliten. |
| |
| 3 c Heere, sy hebben uwe Propheten gedoodt, ende 14 uwe altaren 15 omgeworpen: ende ick ben alleen overgebleven, ende sy 16 soecken mijne ziele. |
| c 1.Reg. 19.10. |
| 14 D. die eertijdts tot uwen dienst ende eere opgericht waren geweest. |
| 15 Gr. ondergraven. dat is, met ondergravinge om verre geworpen. 1.Reg. 19. versen 10, 14. |
| 16 D. sy staen nae mijn leven. Matth. 2.20. |
| |
| 4 Maer wat seght tot hem 17 de Goddelijcke antwoorde? d Ick hebbe my selven [noch] 18 seven duysent 19 mannen 20 overgelaten, die 21 de knie voor het [beeldt] 22 Baal niet gebogen en hebben. |
| 17 Ofte, de Goddelicke openbaringe. Siet Matth. 2. versen 12, 22. Luc. 2.26. |
| d 1.Reg. 19.18. |
| 18 D. eenige duysenden. Hebr. Gen. 33.3. Psal. 12.7. |
| 19 D. menschen, waer onder oock sonder twijffel vrouwen waren. |
| 20 D. doen overblijven, ofte gemaeckt datse overgebleven zijn, door mijne genade haer behoudende, datse niet in afgoderye gevallen en zijn. |
| 21 Namel. om Godts-dienstige ofte eenige andere eere te bewijsen. Exod. 20.5. Philip. 2.10. |
| 22 Dit woordt beteeckent yemant die over andere macht ende gebiedt heeft, gelijck de man over de vrouwe, ende een heer over sijnen knecht: ende met desen name wierdt genaemt een afgodt der Babyloniers, Moabiten, ende Samaritanen. Num. 22.41. 1.Reg. 16. versen 31, 32. 2.Reg. 10.26. Ierem. 11. versen 3. Oze. 2. versen 12, 16. |
| |
| 5 e Alsoo isser dan oock 23 in desen tegenwoordigen tijdt 24 een overblijfsel geworden 25 na de verkiesinge der genade. |
| e Rom. 9.27. |
| 23 Namel. van de predikinge des Euangeliums. |
| 24 D. Godt heeft noch eenige Ioden laten overblijven, die het Euangelium niet en verwerpen, maer aennemen, ende krachtelick beroepen zijn: die maer voor een overblijfsel, ofte overschot mogen gerekent worden, ten aensien van de groote menichte der gene die het verwerpen, ende ongeloovigh blijven. |
| 25 D. de genadige verkiesinge. Namel. die uyt enckele genade van eeuwigheydt ter saligheyt zijn verkoren, ende in den tijdt krachtelick geroepen. Rom. 8.30. |
| |
| 6 f Ende indien het 26 door genade is, 27 so en is’t niet meer 28 uyt de wercken: 29 andersins en is de genade 30 geen genade meer. Ende indien het is uyt de wercken, so en is’t 31 geen genade meer: andersins en is het werck 32 geen werck meer. |
| f Deuter. 9.4. |
| 26 N. dat dese tot de saligheydt uytverkoren ende krachtelick beroepen zijn. |
| 27 Ofte, soo en is’t gewisselick niet. |
| 28 D. uyt de verdiensten ofte weerdigheydt harer wercken. |
| 29 Namel. soo het ware uyt de wercken alleen, ofte uyt de genade ende wercken te samen. |
| 30 N. overmidts genade alle schult, verdienste, ofte weerdigheydt uytsluyt, ende daer mede niet en kan bestaen: want genade en is geen genade eenichsins, soo’se niet en is genade allesins. Rom. 4.4. |
| 31 Namel. maer een verdiende loon. Dat is, soo en is hare verkiesinge ende roepinge niet uyt genade geschiet. |
| 32 D. geen verdienende werck. |
| |
| 7 33 Wat dan? g 34 Het gene 35 Israël 36 soeckt, dat en heeft het niet vercregen: maer 37 de uytvercorene hebben’t vercregen, ende 38 de andere zijn 39 verhardt geworden. |
| 33 Namel. sullen wy seggen? gelijck Rom. 6.1. ende 7.7. ende 8.31. Dit is een tegenwerpinge van yemant, die meynt ongerijmt te zijn dat de Ioden de gerechtigheydt niet en souden verkrijgen, daerse soo seer nae de selve trachten. |
| g Rom. 9.31. |
| 34 Namel. dit sullen wy seggen. |
| 35 Dat is, de Israeliten, dat is, de meeste hoop der selve, die nae den vleesche alleen Israeliten zijn. Rom. 9.31. 2.Corinth. 11.22. |
| 36 Dat is, dat hy tracht te verkrijghen door sijne wercken, namelick de gerechtigheyt voor Godt, ende het eeuwige leven. |
| 37 Gr. de verkiesinge heeft het verkregen, dat is, alle de uytverkorene onder de Israeliten, ten aensien ende om datse uyt genade zijn uytverkoren. |
| 38 Namel. die niet verkoren ende krachtelick beroepen en zijn. |
| 39 Gr. vereelt. Siet Marc. 3.5. |
| |
| 8 (Gelijck geschreven is, h Godt heeft haer gegeven eenen 40 geest 41 des diepen slaeps: i 42 oogen om niet te sien, ende ooren om niet te hooren) 43 tot op den huydigen dagh. |
| h Iesai. 29.10. |
| 40 D. gemoet. |
| 41 Ofte, eenen knagenden, prickelenden geest, gelijck het Griecksch woordt oock beteeckent. Doch het eerste komt met het Hebreeusch woort Iesai. 29.10. beter over een. |
| i Ies. 6.9. Ezech. 12.2. Matth. 13.14. Marc. 4.12. Luc. 8.10. Ioan. 12.40. Actor 28.26. |
| 42 D. die onbequaem zijn om te sien. |
| 43 Dese woorden moeten gevoeght worden met het woordt verhardt vers 7. Siet oock 2.Corinth. 3.15. |
| |
| 9 Ende 44 David seght, k Hare 45 tafel worde 46 tot eenen strick, ende tot een valle, ende tot eenen aenstoot, ende 47 tot een vergeldinge voor haer. |
| 44 N. als een voorbeeldt Christi, ende van Christo propheterende. |
| k Psal. 69.23. |
| 45 D. al haer vermaeck. |
| 46 D. tot haren verderve: gelijck oock een valle daer wilde beesten mede gevangen worden, ende een aenstoot, het selve beteeckenen by gelijckenisse. |
| 47 D. tot ’t gene haer vergolden sal worden, welck is het eeuwigh verderf. |
| |
| 10 Dat hare oogen verduystert worden, om niet te sien: ende 48 verkromt haren rugge alle tijdt. |
| 48 Hebr. doet hare lendenen waggelen. D. dat hare conscientien mogen beven ende benauwt zijn: ofte, beneemt haer hare kracht. |
| |
| 11 49 Soo segge ick dan, hebben sy ghestruyckelt op dat sy 50 vallen souden? Dat zy verre: maer door haren 51 val [is] 52 de saligheydt den Heydenen [geworden], 53 om haer 54 tot jaloursheydt te verwecken. |
| 49 Ofte, Sy dan, segge ick, hebben’se, etc. |
| 50 N. in ongeloove, met het verwerpen van het Euangelium sonder hope van bekeeringe. Ofte, vervallen, verloren gaen, gelijck Apoc. 18.2. |
| 51 D. de verwerpinge des Euangeliums van het meestendeel onder haer. |
| 52 D. is een occasie geweest, dat den Heydenen het Euangelium is ghepredickt, ende dat sy daer door tot de salicheyt geroepen ende gebracht zijn. |
| 53 N. de Ioden die het Euangelium niet aen en nemen. |
| 54 D. door het exempel der geloovige Heydenen mogen opgeweckt worden om ’t selve naevolgende, het Euangelium mede aen te nemen, ende haer tot Christum te bekeeren, ende daer door de salicheyt mede te verkrijgen. want jalours heydt is oock eene beweginge des gemoets, waer door yemant siende een ander hebben eenich goet, dat hy niet en heeft, met eenen yver ende lust wort ontsteken, om nae het selve goet mede te trachten ende dat te verkrijgen. |
| |
| 12 Ende indien 55 haren val 56 de rijckdom is 57 der werelt, ende 58 hare verminderinge de rijckdom der Heydenen, hoe veel te meer 59 hare volheyt? |
| 55 D. der Ioden ongeloovicheyt ende verwerpinghe des Euangeliums. Siet vers 11. |
| 56 Dat is, tot een rijcke ende overvloedighe kennisse Christi ende des Euangeliums occasie gegeven heeft. |
| 57 D. der Heydenen door de gantsche werelt verstroyt, gelijck daer na verklaert wordt. |
| 58 D. dat so weynige onder haer het Euangelium hebben aengenomen, occasie is geweest dat het selve soo rijckelick aen de Heydenen is bedient geworden. |
| 59 D. wanneer de Ioden met groote hoopen ende menichte het Euangelium sullen aen-nemen, N. sal het selve wesen de rijckdom der Heydenen. |
| |
| 13 60 Want ick spreke tot u Heydenen, l 61 voor so veel ick 62 der Heydenen Apostel ben, ick make 63 mijne bedieninghe 64 heerlick: |
| 60 Hy spreeckt nu aen dat deel der Gemeynte van Roomen, dat uyt de Heydenen geroepen was. |
| l Actor. 9.15. ende 13.2. ende 22.21. Gal. 1.16. ende 2.8. Ephes. 3.8. 1.Tim. 2.7. 2.Timoth. 1.11. |
| 61 Ofte, overmits: ende daerom mijnen dienst ende vermaninge by de Heydenen veel behoort te gelden. |
| 62 N. voornamelick: andersins was hy oock gestelt om den Ioden mede het Euangelium te verkondigen, gelijck hy oock gedaen heeft, ende hier noch doet. |
| 63 N. des Apostelschaps. |
| 64 Gr. verheerlicke. D. verciere die met de selve te bedienen in alle neersticheyt ende getrouwicheyt, om vele Heydenen tot Christum te bekeeren: het welck een eere ende cieraet is voor mijnen dienst. Philip. 4.1. 1.Thes. 2.19. |
| |
| 14 Of ick eenichsins 65 mijn vleesch tot 66 jaloursheyt verwecken, ende 67 eenige 68 uyt haer 69 behouden mochte. |
| 65 Dat is, mijne bloedt-verwanten de Ioden. Siet Gen. 29.14. Iesai. 58.7. Rom. 9.3. |
| 66 Siet d’aenteeck. vers 11. |
| 67 N. weynige: also hy wist dat de tijdt noch niet en was gekomen, datse met groote menichte souden bekeert worden. |
| 68 N. de Ioden, die mijn vleesch zijn. |
| 69 Namel. haer brengende door mijnen dienst tot het geloove in Christum, door wien de salicheydt alleen verkregen wordt. Siet 1.Cor. 3.5. ende 1.Timoth. 4.16. |
| |
| 15 Want indien 70 hare 71 verwerpinge 72 de versoeninge is 73 der werelt, wat sal 74 de aen-neminge wesen, anders dan 75 het leven uyt den dooden? |
| 70 D. des meestendeels van haer. |
| 71 Ofte, wech-werpinge, verstootinge: N. om de verachtinge ende verwerpinge des Euangeliums. |
| 72 D. occasie is geweest dat den Heydenen het Euangelium, ’t welck de bedieninghe is der versoeninge, 2.Cor. 5.18. is verkondight geweest. Actor. 13.47. |
| 73 D. der Heydenen, die verre het meeste deel der werelt bewoonen, ende door de gantsche werelt verstroyt zijn. |
| 74 Namel. tot de Gemeynte Christi, wanneer de Ioden met groote menichte haer tot Christum sullen bekeeren. |
| 75 Dit is een gemeyn spreeckwoordt, waer mede te kennen gegeven wort eene seer groote veranderinge ten besten, als of yemandt doot zijnde wederom levendich wierde. Het welck geschiet door de predicatie des Euangeliums, waer door de gene die doodt waren, Ephes. 2.1. levendich gemaeckt worden. Ioan. 6.68. Phil. 2.16. |
| |
| 16 Ende indien 76 de eerstelingen 77 heyligh zijn, so is oock 78 het deegh [heyligh]: ende indien 79 de wortel heyligh is, so zijn oock 80 de tacken [heyligh]. |
| 76 D. Abraham ende de Patriarchen, van welcke de Ioden afkomstich waren. De Apostel neemt hier een gelijckenisse van de eerste brooden, die na de Wet op-geoffert wierden tot heyliginge der ander vruchten. Levit. 23. versen 14, 17. Num. 15.20. |
| 77 D. tot het verbondt behooren. 1.Cor. 7.14. |
| 78 D. de nakomelingen, die van haer afkomstich zijn, alsoo Godt het verbondt gemaeckt heeft niet alleen met haer, maer oock met haren zade. Genes. 17.7. |
| 79 Dit is een ander gelijckenisse genomen van de boomen, om het selve te verklaren: ende worden daer door oock de Patriarchen verstaen, uyt welcke de Ioden gesproten zijn. |
| 80 D. de Ioden, die als tacken van desen wortel zijn gesproten. |
| |
| 17 Ende so 81 eenige der tacken 82 afgebroken zijn, ende 83 ghy 84 een wilde olijfboom zijnde 85 in der selver [plaetse] 86 zijt inge-entet, ende 87 des wortels, ende der vetticheyt m 88 des olijf-booms mede deelachtigh zijt geworden, |
| 81 D. eenige ongeloovige Ioden. Van hier af vermaent de Apostel de geroepene Heydenen, dat’se haer niet en moeten roemen tegen de verstootene Ioden: maer toe sien, dat sy door haer exempel mogen gewaerschouwt worden, om haer te wachten, dat’se niet mede tot ongeloove en vervallen, op dat haer het selve oock niet over en kome. |
| 82 Namel. van den wortel ende stamme. Dat is, verstooten zijn van het verbondt. |
| 83 N. beroepene Heyden: de Apostel spreeckt hier aen het geheele lichaem der geroepene Heydenen, niet dese ofte gene in’t bysonder. |
| 84 D. een spruyte ofte ente, van eenen wilden olijf-boom genomen, dat is, uyt de Heydenen die een ongeloovigh volck waren. |
| 85 D. in plaetse der af-gebrokene tacken, welcke zijn de ongeloovige Ioden. Gr. in de selve. |
| 86 D. in de Gemeynte Godts ingelijft. |
| 87 D. des saps, het welck uyt de wortel voort-komt, ende sich verspreyt inde tacken: welcke hier oock vettigheyt genaemt wort. Ende worden daer door verstaen de voordeelen ende beloften den Ioden van Godt gedaen. |
| m Ierem. 11.16. |
| 88 Dat is, der Israelitische Gemeynte. |
| |
| 18 So en roemt niet tegen 89 de tacken. Ende indien ghy daer tegen roemt, 90 ghy en draeght de wortel niet, maer de wortel u. |
| 89 D. de Ioden, die om haer ongeloove nu af gebroken zijn, Namel. als of ghy van natueren weerdiger waert deser genade. |
| 90 N. so sal u dit geantwoordt worden, dat ghy geen oorsake en hebt te roemen tegen haer, overmits ghy een ente zijt die de wortel niet en draeght, maer van de selve gedragen wordt. |
| |
| 19 91 Ghy sult dan seggen, De tacken zijn afgebroken, op dat ick soude inge-entet worden. |
| 91 D. dit sult ghy dan gedencken ende seggen, waerom ghy tegen haer soudt mogen roemen. |
| |
| 20 92 ’Tis wel: 93 sy zijn door ongeloove afgebroken, ende 94 ghy staet door het geloove. 95 Zijt niet hoochgevoelende, maer 96 vreest. |
| 92 D. is, het is alsoo: dit antwoordt d’Apostel. |
| 93 D. doch dit moet ghy daer by weten ende gedencken, dat’se afgebroken zijn door hare ongeloovigheyt, waer toe ghy oock van natueren zijt genegen, ende mede soudt konnen vervallen, so ghy haer exempel soudt na volgen. |
| 94 D. zijt inge-entet ende tot noch toe staende gebleven. |
| 95 N. ofte van eenige uwe weerdigheyt, waerom ghy soudt inge-entet zijn, ofte van uwe krachten by u selven, om staende te blijven. |
| 96 N. dat ghy niet mede in ongeloove en valt, ende daer door oock afgehouwen wordet. Dese vreese is een heylige sorghvuldigheydt om inden geloove te volherden, die met de versekeringe der saligheyt wel kan bestaen. Philip. 2.12. |
| |
| 21 Want is’t dat Godt 97 de natuerlijcke tacken niet 98 gespaert en heeft, [siet toe] dat hy oock mogelijck 99 u niet en spare. |
| 97 Gr. die nae de natuere zijn. dat is, de Ioden, die natuerlicker wijse afkomstigh zijn van de heylige Vaders, met welcke, ende haren zade, Godt sijn verbondt heeft op-gerecht. Genes. 17.7. ende die in de Ioodtsche Gemeynte geboren zijn. |
| 98 Namelick, maer uyt sijne Gemeynte ende verbondt verstooten. |
| 99 Namel. die uyt een wilde olijf-boom genomen zijnde, als een vremde tack in-ge-entet zijt, dat hy u oock om de selve oorsake niet en verstoote. |
| |
| 22 100 Siet dan 1 de goedertierenheyt ende 2 de strengigheyt Godts: de strengigheyt wel 3 over de gene die gevallen zijn, maer de goedertierenheyt, 4 over u, 5 indien ghy in de goedertierenheyt blijft: andersins sult oock 6 ghy 7 afgehouwen worden. |
| 100 D. let dan wel in dese sake op beyde dese eygenschappen Godts, die haer daer in vertoonen. |
| 1 Ofte, goet-aerdigheydt, dat is, genade, barmhertigheyt. |
| 2 Gr. af-snijdinge, ofte, af-gesnedenheyt, precijsheyt, gelijck de gene die straf zijn hare woorden kort af-snijden: dat is, strenge rechtveerdigheyt. |
| 3 D. over de Ioden, die in ongeloove zijn gevallen, ende daerom van Godt zijn rechtveerdelick verstooten. Namel. om door haer exempel vermaent ende gewaerschouwt te worden, u te wachten dat ghy niet mede tot ongeloove en vervalt, ende also oock met haer niet rechtveerdichlick verstooten en wort. |
| 4 Namel. die uyt de Heydenen genadelick beroepen zijt, sonder eenige uwe weerdigheydt ofte verdienste: om daer door vermaent te worden, dat ghy tegen de Ioden niet en behoort te roemen. |
| 5 D. in den stant der genade ende des geloofs, daer in ghy door de genade ende goedertierenheydt Godts gestelt zijt. Siet diergelicke wijse van spreken vers 31. |
| 6 De Apostel spreeckt hier oock van het geheele lichaem der beroepene Heydenen, gelijck vers 17. |
| 7 Namel. als onnutte tacken. Ioan. 15. versen 2, 6. dat is, verstooten worden. |
| |
| 23 n Maer oock 8 sy, indien’se in het ongeloove niet en blijven, sullen 9 inge-entet worden: want Godt is machtich deselve 10 weder in te enten. |
| n 2.Corinth. 3.16. |
| 8 Namel. de Ioden, ofte het Iodische volck. |
| 9 D. wedergebracht worden tot de Gemeynte Godts. |
| 10 D. haer verstockt herte te veranderen, haer met het geloove te begaven, ende daer door wederom als in te enten. |
| |
| 24 Want indien 11 ghy 12 afgehouwen zijt uyt den olijf-boom 13 die van nature wildt was, ende 14 tegen nature inden goeden olijf-boom inge-entet: hoe veel te meer sullen 15 dese die natuerlijcke [tacken] zijn, in 16 haren eygen olijf-boom ge-entet worden? |
| 11 N. geroepene Heyden. |
| 12 Namel. niet om wech geworpen, maer om in-ge-entet te worden. |
| 13 D. uyt de Heydenen die van natueren vremt waren vande Testamenten der beloften. Ephes. 2.12 |
| 14 Namel. van uwe afkomste, overmits ghy een wilde olijf-boom waert, ende door eene sonderlinge genade Godts in den rechten, ofte tammen olijf-boom zijt in-ge-entet. |
| 15 Namel. Ioden, die van de Vaderen, met welcke Godt sijn verbont gemaeckt heeft, afkomstigh zijn. |
| 16 N. daer’se van afgehouwen waren. |
| |
| 25 Want ick en wil niet, broeders, dat u 17 dese verborgenheyt onbekent zy, (op dat ghy niet 18 wijs en zijt by u selven) dat 19 de verhardinge 20 voor een deel over 21 Israël gecomen is, o tot dat 22 de volheyt der Heydenen sal 23 ingegaen zijn. |
| 17 D. dese sake, die tot noch toe weynige bekent is geweest. |
| 18 D. laetdunckigh ofte hooghmoedigh in uwe oogen. Prov. 3.7. Rom. 12.16. |
| 19 D. de ongehoorsaemheydt, gelijck versen 30, 32. siet vers 7. |
| 20 D. niet van alle Ioden, maer van eenige hoe wel seer vele. Want daer noch altijdt eenigh overblijfsel is behouden geweest, ende daer na sullen’se haer met groote menichte bekeeren. |
| 21 D. het Israelitische volck: de Ioden. |
| o Luc. 21.24. |
| 22 D. het volle getal: ofte, de menichte der Heydenen, ende gelijck als het lichaem der selve. Siet diergelick vers 12. |
| 23 Namel. door belijdenisse des Christelicken geloofs in de Gemeynte Godts. |
| |
| 26 Ende 24 alsoo sal 25 geheel Israël 26 saligh worden: p gelijck geschreven is, 27 De verlosser sal uyt Sion comen ende sal 28 de godtloosheden afwenden 29 van Iacob, |
| 24 D. alsdan, Namel. als de volheyt der Heydenen sal ingegaen zijn. |
| 25 Dat is, niet eenige weynige, maer een seer groote menichte, ende gelijck als de gantsche Ioodsche natie. |
| 26 Namel. door de predicatie des Euangeliums krachtelick beroepen, ende door den geloove gerechtveerdight zijnde. |
| p Psal. 14.7. Ies. 27.9. ende 59.20. Ierem. 31. versen 31, 32, 33, 34. 2.Corint. 3.16. Hebr. 8.8. ende 10.16. |
| 27 Gr. die uyt-treckt. N. yemandt uyt eenige swarigheydt. Hebr. Goel. Waer door de Messias verstaen wort, die als een naeste bloet-verwant der Ioden, haer uyt het verderf sal trecken ende verlossen. |
| 28 Namel. haer door den geest der wedergeboorte van de selve bekeerende, ende haer die vergevende. |
| 29 D. van de Ioden, die Iacobs nakomelingen zijn. |
| |
| 27 Ende dit is 30 haer een Verbondt van my, als ick hare sonden sal wechnemen. |
| 30 N. den Ioden, die derhalven, alsoo dit verbondt onveranderlick ende vast is, noch bekeert sullen worden tot den geloove, op dat hare sonden daer door mogen vergeven ende wech genomen worden. |
| |
| 28 31 So zijn sy wel 32 vianden 33 aengaende het Euangelium, 34 om uwent wille: maer 35 aengaende de verkiesinge zijn sy 36 beminde 37 om der Vaderen wille: |
| 31 Dit is een antwoorde op een tegenwerpinge, dat het niet wel gelooflick was, dat de Ioden wederom souden aengenomen worden, overmits sy door het verwerpen des Euangeliums van Godt gehaet waren. De Apostel bekent datse wel daerom gehaet waren, maer datse oock evenwel om een andere reden bemint waren, namelick om datse afkomstigh zijn van de Vaderen die Godt verkoren hadde tot sijn volck. |
| 32 D. van Godt gehaet. |
| 33 D. om dat sy nu tegenwoordelick het Euangelium verwerpen ende bestrijden. |
| 34 D. om datse u van wegen de belijdenisse des Euangeliums haten ende vervolgen. Ofte, op dat ghy Heydenen in hare plaetse soudet geroepen ende in-ge-entet worden. |
| 35 D. dewijle Godt dese natie uyt alle andere tot sijn volck uytverkoren heeft, ende noch onder de selve sijne uytvercorene heeft. |
| 36 N. van Godt, dat is, Gode aengenaem. |
| 37 D. om het verbondt dat Godt met Abraham ende sijne naekomelingen ende de andere Patriarchen, van welcke de Ioden afkomstigh zijn, gemaeckt heeft. Genes. 17.7. |
| |
| 29 Want de genade-giften ende de roepinge Godts zijn 38 onberouwelijck. |
| 38 D. soodanigh, dat Godt van de selve geen berouw en krijght, dat is, onveranderlick is: want by de menschen ontstaet veranderinge van voornemen daer uyt, dattet haer berouwt sulck een voornemen genomen te hebben. 1.Sam. 15.29. 2.Corinth. 7.10. |
| |
| 30 Want gelijckerwijs oock 39 ghy lieden 40 eertijts Gode 41 ongehoorsaem geweest zijt, maer nu 42 barmherticheyt vercregen hebt 43 door deser ongehoorsaemheyt: |
| 39 N. beroepene uyt de Heydenen. |
| 40 N. eer Christus gekomen ende u gepredickt is geweest. |
| 41 N. niet geloovende sijnen woorde, ende niet houdende sijne geboden. |
| 42 Dat is, uyt enckele barmherticheyt Godts door de predicatie des Euangeliums tot het geloove geroepen zijt. |
| 43 D. by occasie dat de Ioden den Euangelio ongehoorsaem zijn geweest, heeft Godt het Euangelium tot u laten komen, vers 11. Ongehoorsaemheydt is meer als ongeloovigheyt, want het beteeckent een hartneckigheyt van niet te willen gelooven. |
| |
| 31 Alsoo zijn oock dese 44 nu ongehoorsaem geweest, op dat oock sy 45 door uwe barmherticheyt souden 46 barmherticheyt vercrijgen. |
| 44 N. na dat Christus gekomen ende u gepredickt is. |
| 45 N. die u geschiet is. D. door de krachtige roepinge ende het geloove ’twelck Godt u Heydenen uyt enckele barmhertigheydt ende genade gegeven heeft. |
| 46 N. aenmerckende de barmherticheyt die den Heydenen geschiet is ende haer geloove, door de selve genade souden opgeweckt worden om haer exempel te volgen, ende also mede der selver barmherticheyt Godts deelachtich te worden. |
| |
| 32 q Want Godt heeft’se 47 alle onder de ongehoorsaemheyt 48 besloten, op dat hy’se 49 alle soude barmhertigh zijn. |
| q Galat. 3.22. |
| 47 N. so Ioden als Heydenen. |
| 48 Ofte, gelijck als t’samen gebonden. |
| 49 D. op dat alle soo Ioden als Heydenen saligh gemaeckt souden worden alleen uyt Godts barmherticheyt ende genade, ende niet uyt hare verdiensten. Soo dat het woordt alle niet verstaen en wordt van een yeder mensche in’t bysonder, want dat en geschiet niet: maer van alle die uyt de Ioden ofte Heydenen salich worden: N. dat der selve niemandt salich en wordt dan uyt barmherticheyt. Siet Ioan. 12.32. Galat. 3.22. |
| |
| 33 50 O diepte des rijckdoms beyde der wijsheyt ende der kennisse 51 Godts! r Hoe ondoorsoeckelijck zijn 52 sijne oordeelen, ende onnaspeurlijck 53 sijne wegen! |
| 50 D. zeer overvloedige verborgenheyt der geestelicke wijsheyt. |
| 51 Niet die Godt in ons werckt, maer die in Godt selve is, door welcke hy alles wijselick overleght ende bestiert. |
| r Psal. 6.7. |
| 52 D. is, sijne wijsen die hy houdt in het schicken ende bestieren van der menschen verkiesinge ende verwerpinge. |
| 53 Dat is, sijne redenen, waerom hy dus ofte so doet. |
| |
| 34 s Want wie heeft 54 den sin des Heeren gekent? Of wie is sijne 55 raedts-man geweest? |
| s Iesai. 40.13. 1.Cor. 2.16. |
| 54 Ofte, meyninge, gedachten, voornemen, raedt. |
| 55 N. die hem raedt soude gegeven hebben, hoe ende aen wien hy de salicheydt tot sijne meeste eere soude te wege brengen. Niemant, namelick, als hy selve nae sijne oneyntlicke wijsheyt. |
| |
| 35 t Of wie heeft hem 56 eerst gegeven, ende het sal hem weder 57 vergolden worden? |
| t Iob 41.2. |
| 56 Ofte, te voren gegeven: D. eerst yet goets gehadt ofte gedaen tot Godes eere, waer door Godt aen hem soude verplicht zijn. |
| 57 N. na verdienste: te weten, so daer yemant is die Gode eerst gegeven heeft. Waer mede hy wil toonen dat alsoo Godt niemandt schuldich en is eenige vergeldinge te geven, dat dan de salicheyt niet uyt verdienste maer uyt genade van hem gegeven wordt. Psal. 16.2. |
| |
| 36 v Want 58 uyt hem, ende 59 door hem, ende 60 tot hem zijn 61 alle dingen. Hem [zy] de heerlickheyt in der eeuwichheyt. 62 Amen. |
| v Prov. 16.4. 1.Corinth. 8.6. |
| 58 Namel. als d’eerste oorsaecke die alles na sijnen wijsen raedt schickt ende ordineert. |
| 59 N. als die alles dat den mensche ter salicheyt noodich is, werckt, ende ’t gene nae sijnen wijsen raedt geordineert is, krachtelick uytvoert. |
| 60 N. als tot het uyterste eynde, tot wiens eere alles moet strecken ende gebracht worden. Prov. 16.4. |
| 61 N. die niet alleen de scheppinge, onderhoudinge, ende regeringe aller schepselen, maer voornemelick die de salichmakinge der menschen aengaen, waer van hier insonderheyt gehandelt wordt. |
| 62 Van dit woordt siet Matth. 6.13. |
