Statenvertaling.nl

sample header image

Jeremia 31 – Statenvertaling editie 1637

Op deze pagina kunt u de Statenvertaling raadplegen in de editie van 1637 en/of 1657. De edities 1637, 1657 en de GBS-editie kunnen naar keuze parallel worden weergegeven. (Bij parallelweergave worden bij een vers eerst de kanttekeningen met verwijsteksten getoond, daarna de verklarende kanttekeningen.)

Edities SV:    

Bijbelboek:    

Hoofdstuk: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52
Inleiding Bijbelboek
Weergave: Met kanttekeningenZonder kanttekeningen

Jeremia 31

Vorder prophetye (onder het voorbeelt van de verlossinge uyt de Babylonische gevanckenisse) van de vergaderinge, oprichtinge, ende segeningen der algemeyne kercke der uytverkoren Ioden ende heydenen, door den Messiam Iesum Christum, vers 1, etc. van’t nieuw genaden-verbont, 31. Van de vasticheyt ende uytbreydinge der kercke, 35.
 
1 TEr selver tijt, spreeckt de HEERE, sal ick allen geslachten Israëls tot eenen 1 Godt zijn: ende sy sullen my tot een volck zijn.
1 Als bov. 30.22. ende ond. vers 33. ende 32.38. etc.
 
2 Soo seyt de HEERE; Het volck 2 der overgeblevenen van den sweerde, heeft 3 genade gevonden in de woestijne: [namelick] Israël, als ick henen ginck om 4 hem tot ruste te brengen.
2 D. dat niet mede omgebracht was, soo van andere vyantlicke volckeren, als insonderheyt, doe de Leviten door Godts last eene groote menichte harer broederen om de Afgoderye, die sy met het gouden kalf hadden bedreven, met den sweerde doodden. siet Exod. 32.27, 28.
3 Op Mosis voorbede, Exod. 32.30, 31. etc. alsoo (wil Godt seggen) sullen nu oock de overgeblevene van het sweert der Babyloniers genade vinden door den Messiam, waer van in’t volgende.
4 Om Israel in’t lant Canaan te geleyden.
 
3 5 De HEERE is my verschenen van 6 verre [tijden]: Ia ick heb 7 u liefgehadt [met] eene 8 eeuwige liefde, daerom 9 heb ick u getrocken [met] goedertierenheyt.
5 Woorden der swackgeloovigen, die aldus tegenwerpen: Wel is waer dat Godt my in voortijden seer vriendelick ende weldadich geweest is, maer nu (willen sy seggen) schijnt de liefde verkoudt, ofte vermindert, verandert te zijn. hier op antwoort Godt met de volgende woorden. Ia ick hebbe, etc.
6 D. van outs, in lange verleden tijden, sommige nemen dit voor woorden der kercke, sprekende van Godt, ende vervullen den sin met het woordt, seggende, aldus: De Heere is my verschenen van verre tijden [seggende] etc.
7 T.w. mijne kercke, Zion. ’t woort staet in’t vrouwelick geslachte.
8 Hebr. liefde der eeuwicheyt. Verg. Ioh. 13.1.
9 Ofte, de goedertierenheyt voortaen over u uytgestreckt, ofte, geconinueert, ofte, daerom vervolge, ofte, continuere ick de goedertierenheyt aen u, ende sal by u doen, als volgt. Vergel. Psal. 36.11. ende 85.6. Eccl. 2.3.
 
4 Ick sal u weder bouwen, ende ghy sult gebouwt worden, ô Ionckvrouwe Israëls: ghy sult weder verciert zijn met uwe 10 trommelen, ende uyt gaen met den rey a der 11 spelenden.
10 D. vreuchde bedrijven, sulcx te dier tijt alsoo gebruyckelick was. siet Psal. 68. op vers 26. waer door hier de geestelicke vreuchde der kercke Godts by den tijt des Euangeliums wort afgebeeldt: alsoo in ’t volgende.
a Ierem. 30.19.
11 Siet bov. 30. op vers 19.
 
5 Ghy sult weder b wijngaerden planten op de bergen van Samaria: de planters sullen planten, ende 12 de vrucht genieten.
b Iesa. 65.21.
12 Hebr. ontheyligen. D. de vruchten vrijelick gebruycken ende eten. siet Deut. 20. op vers 6.
 
6 Want daer sal een 13 dach zijn, [daerin] de 14 hoeders op Ephraims geberchte sullen 15 roepen: c Maeckt ulieden op, ende 16 laet ons opgaen [nae] Zion, tot den HEERE onsen Godt.
13 D. een tijd, der genade ende vreuchde.
14 De herders van Godts kercke, Predikers des Euangeliums. Hebr. Nozerim, met welck woort sommige meynen, dat Godt gesien hebbe op den naem der Nazarenen, diemen den Christenen gaf. Act. 24.5. siet oock Num. 6. op vers 2.
15 Hebr. hebben geroepen, ofte, roepen. D. alsdan sullen roepen.
c Ies. 2.2.3. Mich. 4.2.
16 Vergel. Ies. 2.2, 3. Mich. 4.2. met d’aenteeck.
 
7 Want soo seyt de HEERE; 17 Roepet luyde over Iacob [met] vreuchde, ende 18 juychet 19 van wegen het hooft der heydenen: doet het hooren, lofsinget, ende segget; O HEERE 20 behoudt u volck, het 21 overblijfsel van Israël:
17 Ofte, singet triumph, juychet.
18 Het Hebr. woort wort eygentlick gebruyckt van het hunckeren, wrenschen ende briesschen der peerden, maer oock van menschen, hier, ende Esth. 8.15. Iesa, 10.30. ende 24.14. beteeckenende eene clare, heldere, vrolicke, stemme van sich te geven.
19 Om dat de Ioden onder het hooft der Heydenen. D. de Babyloniers, gevange zijnde, evenwel sekerlick souden verlost, ende van het hooft der Heydenen niet ondergehouden connen worden. And. onder het hooft, ofte, onder de voornaemste Heydenen. T.w. in Babel ende overal, daer de Ioden onder den Coninck van Babel (die ’t hooft der heydenen was) gevangen waren, gelijck wy alle geestlick onder den Satan, den Prince der werelt, ende vorst der duysternisse. and. in’t voorste, vooraen, (D. op de cruyswegen, de ingangen ende uytgangen der wegen, ofte straten, als Prov. 1.20, 21.) onder de heydenen: D. opentlick, in’t openbaer, voor de gene, dien’t heyl des Heeren sal worden geopenbaert.
20 Ofte, verlost, maeckt salich.
21 Vergelijckt Rom. 9.27.
 
8 Siet, ick salse aenbrengen uyt den lande van’t d 22 Noorden, ende salse vergaderen van de 23 zijden der aerde; onder hen sullen zijn 24 blinde ende lamme, 25 swangere ende barende te samen: [met] een groote gemeynte sullen sy herwaert wederkomen.
d Ierem. 3.18.
22 D. Babel. siet bov. 1.14. daer Iuda gevangen was: afbeeldende de geestelicke gevanckenisse.
23 D. d’andre landen, daer de tien stammen gevangen waren, als, Assyrien, Meden etc.
24 Vergel. Iesa. 35.5, 6.
25 D. selfs van de alderswackste sullender optrecken van Babel lichamelick, ende verstaet dit wijders geestelick, Beladen met sonden, ende seer swack. siet Matth. 11.28.
 
9 Sy sullen komen met 26 geween, ende met 27 smeeckingen sal ickse voeren, ick salse leyden aen de 28 waterbeken, in eenen 29 rechten wech, daer in sy sich niet en sullen 30 stooten: want ick ben Israël tot eenen vander, ende Ephraim, die is mijn e 31 eerstgeborene.
26 Over hare sonden. siet Matt. 3.6. Act. 2.37, etc.
27 Ofte, biddingen om genade. T.w. tot my, om vergevinge.
28 Siet Matth. 5.6. Ioh. 4.14. etc. ende 7.37, etc. item Psal. 23.2.
29 Der salichmakende leere des Euangeliums.
30 Vergel. Ioh. 8.12. ende 12.35.
e Exod. 4.22
31 Siet Exod. 4. op vers 22.
 
10 Hooret des HEEREN woort, ghy heydenen, ende verkondiget in de eylanden 32 die verre zijn, ende segget; Hy die Israël verstroyt heeft, sal 33 hem weder vergaderen, ende hem bewaren als een 34 herder sijne kudde.
32 Hebr. van verre. Vergel. Prov. 7. op vers 19.
33 Israel.
34 Siet Ioh. 10.11.
 
11 Want de HEERE 35 heeft Iacob 36 vrygekocht: ende hy heeft hem 37 verlost uyt de hant des genen f die 38 stercker was dan hy.
35 D. Christus sal sijn volck soo sekerlick verlossen, als oft alreede geschiet ware.
36 Ofte, geransoeneert.
37 Ofte, gelost, gereddet.
f Ies. 40.10. ende 49.24, 25.
38 T.w. harer vyanden, principalick des Duyvels. Vergel. Ies. 40.10. Matth. 12.29. Ioh. 12.31. Coloss. 2.15. Hebr. 2.14. 1.Ioh. 3.8.
 
12 Dies sullen sy komen, ende op de 39 hoochte van Zion juychen, ende 40 toevloeyen tot des HEEREN 41 goet, tot het koorn, ende tot den most, ende tot de olye, ende tot de 42 jonge schapen ende runderen: ende hare ziele sal zijn als een g 43 gewaterden hof, ende sy en sullen 44 voortaen niet meer treurich zijn.
39 T.w. in den Tempel. D. in de Christelicke kercke.
40 In menichten, als waterstroomen. Vergel. Psal. 34.6. Iesa. 2.2. Mich. 4.1.
41 Ofte, goeheyt. alsoo ond. vers 14. D. de weldaden ende gaven des Heeren Christi, die hier (als elders dickwils) door lichamelicke goederen ende gaven worden afgebeeldt.
42 Hebr. kinderen der schapen, ofte, geyten, ofte, van kleyn vee.
g Ies. 61.10.
43 Vervult met geestelijcke gaven ende vertroostingen des H. Geests.
44 Hebr. sullen niet toedoen, ofte, voortvaren meer, ofte, voortaen treurich te zijn. T.w. uyt mistroosticheyt over hare sonden.
 
13 Dan sal haer de 45 jonckvrouwe verblijden in den 46 rey, daertoe de jongelingen ende oude te samen: want ick sal haerlieder rouwe in vrolickheyt veranderen, ende salse troosten, ende salse verblijden na hare droeffenisse.
45 D. Ionckvrouwen sullen, etc.
46 Siet bov. vers 4.
 
14 Ende ick sal de ziele der 47 Priesteren [met] 48 vetticheyt droncken maken: ende mijn volck 49 sal met mijn 50 goet versadicht worden, spreeckt de HEERE;
47 Der kerckendienaren. Vergel. Iesa. 66.21.
48 D. geestelicke gaven: gelijck de Priesters in’t oude Testament het schoon vet vleesch van groot ende kleyn geoffert vee plachten te ontfangen. Vergel. de maniere van spreken met Psal. 36.9. ende d’aenteeck.
49 Hebr. sullen, etc.
50 Als bov. vers 12.
 
15 Soo seyt de HEERE; h 51 Daer is een stemme gehoort in 52 Rama, eene klage, een 53 seer bitter geween; 54 Rachel weent over 55 hare kinderen: sy weygert haer te laten troosten over hare kinderen, om datse niet en 56 zijn.
h Matth. 2.17, 18.
51 Siet de voornaemste vervullinge deser Prophetye Matth. 2.16, 17, 18. Godt wil seggen, dat de groote geestelicke vreuchde over den Messia niet wesen en sal sonder cruys, maer dat hy sulcx in vreuchde weder sal veranderen, als volgt.
52 D. inde contreyen tusschen Rama ende Bethlehem, daer Rachel in barens pijne gestorven ende begraven was. Gen. 35.16, 19, 20. 1.Sam. 10.2. van Rama. siet Iosu. 18.21, 25. 1.Sam. 1.1, 19. ende 7.17. ende 8.4. etc. ende 25.1. etc.
53 Hebr. geween der bitterheden.
54 Die over lange doot ende begraven was, wort hier figuerlick ingevoert, als weenende, dat sy gedaen soude hebben, in dien sy ten tijde vande Babylonische verwoestinge, ende Herodis kindermoorden geleeft hadde. sommige verstaen door Rachel de moeders daer omtrent woonende, afcomstich van Rachel. men kan oock wijders Rachel nemen als afbeeldende de kercke.
55 De kinderen van Iosephs ende Benjamins (harer sonen) nakomelingen eerst vermoort, ofte wechgevoert nae Babel, daer na ten tijde der geboorte Christi van Herodes tyrannelick omgebracht te Bethlehem ende inde omliggende contreyen.
56 Hebr. om dat hy niet [en is] dat is, geen van hen behouden is.
 
16 Soo seyt de HEERE; Bedwingt uwe stemme van geween, ende uwe oogen van tranen: want daer is loon voor uwen 57 arbeyt, spreeckt de HEERE; want sy sullen uyt des 58 vyants lant weder komen.
57 U lijden, ende becommernisse om kinderen.
58 Ghy sult kinderen genoech weder becomen, die lichamelick uyt Babel, ende geestelick uyt het rijcke der duysternisse sullen geroepen ende u toe gebracht worden.
 
17 Ende daer is verwachtinge 59 voor uwe nakomelingen, spreeckt de HEERE; want [uwe] 60 kinderen sullen wederkomen tot hare 61 lantpale.
59 Ofte, in u eynde. D. ghy hebt noch ten laetsten veel goets te verwachten. Hebr. achterste, laetste, uyterste. siet Psal. 37. op vers 37 ende 109. op vers 13. ende bov. 29. op vers 11. Amos 4. op vers 2.
60 Vergel. Iesa. 29.23. etc.
61 Canaan, ende de Christelicke kercke.
 
18 Ick hebbe 62 wel gehoort, dat sich Ephraim 63 beklaegt [seggende]; Ghy hebt my getuchtigt, ende ick ben 64 getuchtigt geworden, als een 65 ongewennet kalf: i Bekeert my, so sal ick bekeert zijn; want ghy zijt de HEERE mijn Godt.
62 Hebr. hoorende gehoort.
63 And. troost.
64 D. onderwesen, ofte, geleert van mijnen schuldigen plicht.
65 Hebr. ongeleert. siet bov. 2. op vers 24. verstaet, niet gewent tot het jock, maer dertel ende weeldich.
i Thren. 5.21
 
19 Sekerlick k na dat ick bekeert ben heb ick berouw gehadt, ende na dat ick my selven ben 66 bekent gemaeckt, heb ick op de 67 heupe geklopt: ick ben beschaemt, ja oock 68 schaemroot geworden, om dat ick de smaetheyt 69 mijner jeucht gedragen hebbe.
k Deut. 30.2.
66 Verlicht zijnde door den H. Geest, tot kennisse van my selfs, ende Godts genade.
67 D. getreurt, ofte, misbaer bedreven, als de gene doen, die hertzeer ende grooten weedom gevoelen. alsoo Ezech. 21.17.
68 Ofte, te schande geworden.
69 Die ick my met mijne grove ende menichvuldige sonden, in voortijden, als door jeuchdelicke dommicheyt, ende bysonderlick inde woestijne, item in mijnen bloeyenden staet, op den hals hebbe gehaelt. van Israëls jeucht. siet bov. 2.2. Hos. 2.3. ende 11.1. etc.
 
20 70 Is [niet] Ephraim my een dierbaer sone? is hy [my niet] een 71 troetelkint? want sint dat ick 72 tegen hem gesproken hebbe, dencke ick noch 73 eernstelick aen hem: daerom 74 rommelt mijn ingewant over hem; ick sal my sijner 75 sekerlick ontfermen, spreeckt de HEERE.
70 Hy ist sekerlick, wil Godt seggen: hoewel ick hem castijde: want etc.
71 Hebr. een kint der vermakingen, ofte, vermaecklickheden, playsieren. Vergel. Iesa. 66.12.
72 And. van hem.
73 Hebr. gedenckende sal ick sijner gedencken.
74 D. ick ben innerlick over hem bewogen. siet Iesa. 63.15.
75 Hebr. ontfermende ontfermen.
 
21 Richt u merckteeckenen op, stelt u 76 spitze-pilaren, sett u herte op de 77 bane, [op] den wech, 78 ô Ionckvrouwe Isralës, keert weder tot 79 dese uwe steden.
76 Het Hebr. woort, Tamrurim, dat boven (van eenen anderen oorspronck genomen) vers 15. bitterheden beteeckende, schijnt hier genomen te zijn van Thamar. D. eenen palmboom, (waer by de afgodische beelden vergeleken worden Ierem. 10.5.) die sijne spitze in de hoochte opsteeckt, ende alsoo wijders te beteeckenen spitze, om hooge opgerechte pilaren, pyramiden, hooge steen-hoopen (als sommige) ofte, palmteeckenen, om de wegen te kennen. Godt wil seggen, dat sy den wech wel sullen onthouden, dien sy gegaen zijn nae Babel, om dat sy van daer sekerlick sullen wederkeeren tot haer lant.
77 Ofte, opgehoochden, gebaenden wech, ofte, strate.
78 Vergelijckt bov. 14. op vers 17. alsoo Amos 5.2.
79 Uyt de welcke ghy gevanckelick zijt wechgevoert.
 
22 Hoe lange sult ghy u 80 onttrecken, ghy afkeerige dochter? 81 want de HEERE 82 heeft wat nieuws op der aerden geschapen; 83 De vrouwe sal den man 84 omvangen.
80 Ofte, uytdraeyen, omdraeyen, omgaen, omwenden: dat ghy u niet recht tot my bekeeret, maer loopt over al, heen ende weder, van my af. Vergel. Cant. 5.6. ende 7.1. daer het Hebr. woort oock gevonden wort.
81 Ofte, dewijle; item, sekerlick.
82 D. sal ’t sekerlick doen: hy sal een ongelooflick ende wonderlick dinck wercken. Vergel. Num. 16.30. item Iesa. 43.19.
83 Ofte, eene vrouwe sal eenen man, etc.
84 Ofte, omcingelen, omringen. D. (als sommige verstaen) de kercke Godts, die als een swack vrouspersoon is, sal hare vyanden, vergeleken by eenen stercken man (daerop het Hebr. woort siet) door de kracht haers Heeren I. Christi, ende het geloove, overwinnen. Ioh. 16.33. 1.Ioh. 5.4. Doch de oude Leeraers verstaen dit van de Moeder des Heeren, Maria (die oock een vrouwe genoemt wort Gal. 4.4.) die den rechten stercken helt ende leeuwe uyt Iuda, den Messiam, door de verborgene werckinge des H. Geests, sonder mans toedoen, in haer lichaem heeft ontfangen, omvangen, ofte, omgeven, ende gedragen, dat wel met recht eene scheppinge van een nieuw groot wonder mach genoemt worden, ende op het voorgaende ende volgende mede niet qualick en past. Het Hebr. woort beteeck. niet allen vyantlick omsingelen ende belegeren, maer oock andersins omvangen, omringen, omgeven. siet 1.Reg. 7.15, 24. Psal. 7.8. ende 32.10. etc. men kan’t oock verstaen van de kercke uyt Ioden ende Heydenen bekeert zijnde, datse haren bruydegom Christum met grooter liefde sal omhelsen.
 
23 Soo seyt de HEERE der heyrscharen, de Godt Israëls; Dit woort sullen sy noch seggen in den lande van Iuda, ende in sijne steden, als ick hare gevanckenisse wenden sal: De HEERE segene u, ghy l 85 wooninge der gerechticheyt, ghy berch der heylicheyt.
l Ierem. 50.7.
85 Als ond. 50.7. verstaet de kercke I. Christi.
 
24 Ende Iuda, mitsgaders alle sijne 86 steden, sullen t’samen daer in woonen: de ackerlieden, ende [die] met de 87 kudden reysen.
86 D. alle die tot de steden van Iuda gehooren, sullen in hare steden weder woonen.
87 Het welcke een teecken is van ruste ende vrede in den lande.
 
25 Want ick 88 hebbe de 89 vermoeyde ziele 90 droncken gemaeckt: ende ick hebbe alle treurige ziele 91 vervult.
88 D. ick salt doen, als bov. vers 22.
89 D. dorstige (gelijck den dorst van arbeydt ende vermoeytheyt veroorsaeckt wort. siet Psal. 63. op vers 2.) T.w. nae genade, vergevinge van sonden ende gerechticheyt. Vergel. Matth. 5.6. ende 11.28, 29.
90 Met geestlicke vertroostinge ende vreuchde. Vergel. bov. vers 14.
91 Met geestelicke spijse ende dranck versadigt.
 
26 92 (Hier op ontwaeckte ick, ende sach toe: ende mijn slaep 93 was my soet.)
92 Ofte, hierom. Dit zijn woorden van Ieremia, die hy hier invoegt om sijne geestelicke vreuchde te betuygen over dese heerlicke Prophetye van den Messia, die Godt hem in den slaep openbaerde.
93 Ofte, wert.
 
27 Siet, de dagen komen, spreeckt de HEERE; dat ick het huys Israëls, ende het huys Iuda, 94 bezaeyen sal, [met] zaet van 95 menschen ende zaet van beesten.
94 Wel eenichsins nae de gevanckenisse van Babel, lichaemlick, maer insonderheyt mijne kercke met Ioden, die by menschen, ende heydenen, die by beesten schijnen verstaen te worden. gelijck Matth. 15.26, 27. alle wedergeboren door het onvergancklick zaet des Euangeliums, 1.Pet. 1.23. Vergel. Ezech. 36.9, 10, 37, 38. Hos. 2.23. met d’aenteeck.
95 Hebr. mensch ende beeft.
 
28 Ende ’t sal geschieden, 96 gelijck als ick over hen 97 gewaeckt hebbe, om uyt te rucken, ende af te breken, ende te verstooren, ende te verderven, ende quaet aen te doen: alsoo sal ick over hen waken om te 98 bouwen ende te planten, spreeckt de HEERE.
96 Gelijck ick wackerlijck mijne dreygementen door straffen hebbe volvoert, alsoo sal ick oock daertegens doen in’t volbrengen mijner genaden-beloften.
97 Ofte, wacker ben geweest. Vergel. bov. 1.12. ende ond. 32.42.
98 Als bov. 24.6.
 
29 In die dagen en sullen sy niet meer seggen; m 99 De vaders hebben onrijpe 100 druyven gegeten: ende der kinderen tanden 101 zijn stomp geworden.
m Ezech. 18.2. etc.
99 D. onse voorouders hebben in de woestijne ende daerna gesondigt, ende wy moeten daerom lijden. Dit was het spreeckwoort der spottische huychelaren, ende onboetveerdige murmurerende Ioden, die Godt van onrecht beschuldigden in sijne dreygementen ende straffen, ende haer selven rechtveerdigden. siet Ezech. 18.2, 3. etc. met d’aenteeck.
100 Ende dien volgens, suyre, anders genoemt wrangen.
101 Ofte, worden stomp. eggig. Hebr. eygentl. sullen, ofte, souden stomp worden.
 
30 Maer een yegelick sal om sijne ongerechticheyt sterven: een yeder mensche die d’onrijpe druyven eet, sijne tanden sullen stomp worden.
31 Siet, n de dagen komen, spreeckt de HEERE: dat ick met den huyse Israëls ende met den huyse Iuda een 102 nieuw verbont sal 103 maken.
n Hebr. 8.8.
102 Siet Hebr. 8.6, 13.
103 Siet Gen. 15. op vers 17, 18.
 
32 104 Niet nae ’t verbont, dat ick met hare vaderen gemaeckt hebbe, ten dage als ick hare 105 hant aengreep, om haer uyt Egyptenlant uyt te voeren: 106 welck mijn verbont sy 107 vernieticht hebben, hoe-wel ickse 108 getrouwt hadde, spreeckt de HEERE.
104 Sommige verstaen dit van’t verbont der wet, ofte, der wercken geschreven in steenen tafelen; vermits de volgende tegenstellinge, ende uyt vergelijckinge met 2.Cor. 3.3, 6, 7. etc. Andere verstaen het oude verbont der genade, soo als dat in den ouden Testamente voor de comste Christi in den vleesche is bedient geweest, onder verscheydene schaduwen, met veel minderer claricheyt, ende soberer gaven des H. Geestes, etc.
105 Om haer door mijne kracht, ende seer vriendelick, als hant aen hant t’samen gaende, te geleyden.
106 Ofte, om datse mijn verbont vernietigt, ofte, gebroken hebben.
107 Siet bov. 11.7, 8.
108 Ofte, haerlieder man, ofte, heer over hen was, my als haren man, ofte, heer, gedragen hadde, hebbende over haer het manlick recht, ende haer weldoende als een man sijner vrouwe. Vergel. bov. 2.14. end Hos. 2.7, 8. And. ende soude ick haer man, ofte, heer gebleven zijn? alsof de Heere seyde: Geensins, maer ick hebse veracht, gelijck sommige verstaen, dat d’Apostel dit verclaert hebbe. Hebr. 9.8.
 
33 Maer dit ist verbont, dat ick na die dagen met den huyse Israëls maken sal, spreeckt de HEERE; Ick 109 sal mijne wet in haer 110 binnenste geven, ende sal die in haer 111 herte schrijven: ende ick sal hen o tot eenen 112 Godt zijn, ende sy sullen my tot een volck zijn.
109 Hebr. ick heb gegeven. D. ick sal’t sekerlick doen: als het volgende verclaert.
110 D. herte, als in’t volgende verclaert wort. Vergel. ond. 32.40. met d’aenteeck.
111 Vergel. ond. 32.39, 40. Ezech. 36.25, 26, 27, ende 2.Cor. 3.3.
o Ierem. 24.7. ende 30.22. ende bov. vers 1.
112 Als bov. vers 1.
 
34 Ende sy en sullen 113 niet meer, een yegelick sijnen naesten, ende een yegelick sijnen broeder, leeren, seggende; Kennet den HEERE: want p sy sullen my alle kennen, van haren kleynste af tot haren grootsten toe, spreeckt de HEERE; q want ick sal hare ongerechticheyt vergeven, ende harer sonden niet meer 114 gedencken.
113 Hier mede wil Godt den H. kercken-dienst, ende schuldigen plicht van onderling onderwijs ende vermaninge geensins uyt den nieuwen Testamente wechnemen, waer van hy selfs d’autheur ende insteller is, maer te kennen geven, dat de claerheyt des H. Euangelij ende de werckinge des H. Geests sodanich sal zijn, datter geen groote moeyte ofte dwanck sal van nooden zijn, om de geloovige tot haren plicht aen te drijven, dewijle sy van den H. Geest geleert, daer toe gedreven, ende vyerichlick genegen sullen zijn. Verg. dese maniere van spreken met Ioh. 16.26, 27. ende 1.Ioh. 2.27. ende siet Ies. 11.9. Ioh. 6.45. I.Cor. 1.5, 7. ende 2.10. etc. 1.Ioh. 2.20.
p Ies. 54.13. Ioh. 6.45.
q Ier. 33.8. Mich. 7.18. Act. 10.43.
114 Siet Psal. 79.8. Ezech. 18.22. Mich. 7.18. met d’aenteeck.
 
35 Soo seyt de HEERE, die de r Sonne ten lichte geeft, des daegs, de 115 ordeningen der Mane ende der sterren ten lichte, des nachts: s die de zee klooft, dat hare golven bruysen, HEERE der 116 heyrscharen is sijn naem:
r Gen. 1.16.
115 Ofte, gesette percken, D. haren verordineerden loop.
s Ies. 51.15.
116 Siet 1.Reg. 18. op vers 15.
 
36 Indien dese 117 ordeningen van voor mijn aengesichte sullen 118 wijcken, spreeckt de HEERE; so sal oock het 119 zaet Israëls ophouden dat het 120 geen volck en zy voor mijn aengesichte, 121 alle de dagen.
117 In’t voorgaende vers vermeldet.
118 D. ophouden van haren cours, voor my.
119 D. de kercke.
120 D. gelijck de voorsz. saken sullen blijven ende bestaen, alsoo salder altoos op aerden eene kercke zijn, die mijn volck zy. Vergel. Psal. 72.5, 17. ende 89.37, 38. ende 102.29.
121 Vergel. Matth. 28.20.
 
37 Soo seyt de HEERE; Indien de hemelen daer boven, gemeten, ende de fondamenten der aerde beneden, doorgrondt konnen worden; so sal ick oock het gantsche zaet Israëls verwerpen, 122 om alles dat sy gedaen hebben, spreeckt de HEERE.
122 D. om harer sonden wille, dewijle die om des Messie wille vergeven ende vergeten sullen zijn. bov. vers 34. de Heere wil seggen, dat hyse geensins daerom en sal verwerpen.
 
38 Siet, de dagen komen, spreeckt de HEERE; dat dese stadt den HEERE sal herbouwt worden, van den toren 123 Hananeël af tot aen de 124 hoeck-poorte.
123 Siet Neh. 3.1. ende vergel. Zach. 2.1, 2, 3, 4. ende 14.10. etc.
124 Siet 2.Reg. 14. op vers 13.
 
39 Ende 125 het meet-snoer sal wijders neffens 126 de selve uytgaen tot aen den heuvel 127 Gareb: ende sich nae 128 Goath omwenden.
125 And. haer meet-snoer. T.w. der stadt.
126 Hoeckpoorte.
127 D. des grindigen, ofte, schurfden, alsoo (nae sommiger gevoelen) genoemt, om dat aldaer de grindige, ende andere onreyne menschen moesten woonen, buyten de stadt by de gericht-plaetse: so dat de stadt veel wijder ende grooter soude gebouwt worden, als te vooren.
128 Dit houden sommige voor eenen hoogen berch in’t uyterste deel der stadt Davids, tegen’t Westen ende Suyden.
 
40 Ende het gantsche dal der 129 doode lichamen, ende der assche, ende alle de velden tot aen de beke 130 Kidron, tot aen den hoeck van de 131 Peerts-poorte tegen ’t oosten, sal den HEERE eene 132 heylicheyt zijn: daer en sal 133 niets weder uytgeruckt, noch afgebroken worden in eeuwicheyt.
129 Hier door kanmen verstaen het dal Hinnoms, daer de kinderen tot assche verbrandt wierden: (Siet bov. 7.31.) ofte, eene plaetse voor de doode lichamen der misdadigen. item de velden buyten de mist-poorte. de sin is, dat de kercke Godts sal zijn ter plaetsen, daer te vooren allerley heydensche grouwelen ende onreynicheden gepleegt zijn.
130 Siet 2.Sam. 15. op vers 23.
131 Siet Nehem. 3.28.
132 D. seer heylich.
133 Hier uyt blijckt dat dese Prophetye niet en gae op het herbouwde aerdsche Ierusalem (dat van de Romeynen is verwoest) maer op het geestelicke, T.w. Godts kercke. Vergel. Ezech. 48.35. etc.

Einde Jeremia 31